Dilatasyon Nedir?

Dilatasyon profili, yapılarda dilatasyon diye adlandırılan yapı boşluklarında, binanın kullanımı sırasında esnek bir bölge oluşturmak için kullanılan profillerin tanımına verilen genel bir isimdir. Dilimize Fransızcadan geçmiş olan bir sözcük olan dilatasyon dilate etmek, genleşmek anlamına gelmektedir. Dilatasyon profilleri de bu genleşme boşluklarını elastik olarak geçebilmek için yapının her iki tarafına bağlanan profiller ve bunların arasındaki elastik sistemlerin tamamına verilen addır.

Genel olarak inşaat sektöründe ilk kullanıldığı yıllarda iki demir köşebent ve bu köşebentlerin arasına doldurulan elastik dolgu malzemesi şeklindeyken zamanla üretim metotlarının gelişmesi, deprem yönetmeliklerindeki gelişmeler ve bu gelişmelere bağlı olarak dilatasyon boşluklarının artması sonucu dilatasyon profili kullanımında alüminyum profil kullanımı, epdm fitiller kullanımı, yumuşak pvc fitiller ve termoplastik elastomer fitillerin kullanımı artmıştır. Yine yapı malzemelerindeki değişiklikler ve gelişmelere paralel olarak dilatasyon profillerinde paslanmaz çelik kullanımı da oldukça artmıştır.

Özellikle 20. Yüzyıl son çeyreği ile 21. Yüzyılın başlarından itibaren büyük çaplı projelerde yapılar çok geniş alanlara oturmakta, bu yapıların bir kısmı yüksek yapılar şeklinde yapılıp daha az katlı yapılara bağlanmaktadır. Mühendis ya da mimar olmayan insanların çokta dikkatini çekmese de dilatasyon profilleri bugün çevremizde gördüğümüz birçok alışveriş merkezi, havalimanı, iş merkezi, kamu binaları ve hastaneler gibi birçok projede zemin, duvar ve tavan kaplamalarını birbirinden ayırmakta, ıslak hacimlerde ve teraslarda kullanılmakta otoparklarda büyük çaplı yapıların birlikte kullanımında kullanıcıya konfor sunmaktadır. Dilatasyon profilleri tek başına çözüm olarak düşünülmemesi gereken yapımı öncesinde ve sonrasında projelerin taleplerini karşılayabilmek amacıyla yapının ihtiyaçları olan;

-Dilatasyon boşluğunun belli bir hareket kapasitesi ile geçilmesi

-Gerektiğinde su izolasyonu çözümü ile uyumlu olması

-Yapının amacına uygun hareketli yüklere (yaya trafiği, araç trafiği, forklift vs.) dayanıklı olması

-Yan kaplama yükseklikleri ile tam uyumlu olması

-Yangın izolasyonu gibi gereksinimlere gerektiğinde cevap verebilmesi

-Yapının inşa metodu ile uyumlu ve koordine olabilmeye müsait olması gerekmektedir.

Genel olarak dilatasyon profilleri uygulanacak boşluklar en az 30 mm’den başlamakta, deprem yönetmeliğine göre hesapla bulunan dilatasyon boşluğu ve konstrüktif esaslardan gelen minimum boşluk oranından hangisi büyükse o değerin kullanıldığı bir değere ulaşmaktadır.

Yapının taşıyıcı sisteminin rijitliği ve betonarme sistemin seçimine ve yapının yapıldığı alanın kaçıncı derece deprem bölgesi olduğuna bağlı olarak ve yapının yüksekliği ile bağlantılı olarak dilatasyon boşlukları günümüzde 3,5,10,15,20,25,30,40 cm gibi ölçülerde bırakılır. Sismik izolatörlü yapılan yeni nesil yapılarda bu boşluklar bazen 150 cm 200 cm’ye kadar çıkmaktadır.

Bu tür boşluklarda çelik + kauçuk mafsallı sistemler yapılmaktadır. Burada önemli bir noktada boşlukların hesaplarda küsüratlı bir ölçüde çıksa bile bina aplikasyonunun ve projenin inşasıda düşünülerek bir üst değere tamamlanmasıdır. Hesaplarda bulunan en büyük açıklığın mesela 137 mm olduğu bir yapıda proje mühendisi bunu en yakın değer olan 150 mm’ye tamamlar ve projesini bu ölçüye göre dizayn eder. Aksi takdirde sahada projenin yapımı sırasında gerek aplikasyonun yapılması ve gerekse de dilatasyon boşluğunun bırakılması sırasında malzeme tedariği konusunda büyük sıkıntılar yaşanır.

Özellikle birçok bloktan oluşan çok fonksiyonlu yapılarda yapının bir kısmı otopark amaçlı kullanılırken, üst katlarda bir kısım alan restoran, bir kısım alan ortak wc, bir kısım alan geçiş koridoru olarak kullanılabilir.

Bu tür mahallerin her birinin ihtiyaçları farklı olduğundan dilatasyon çözümleri de farklı olur. Dilatasyon çözümü farklı olan alanlarda farklı dilatasyon profillerinin kullanılmasıda kaçınılmaz olur.

Bu sebeple proje aşamasında proje mühendisi ile dilatasyon profili üretici firmaların yetkilileri görüşerek projenin ihtiyaçlarını belirler. Özellikle 10 cm ve üzeri dilatasyon boşluklarında dilatasyon boşluğunun yangın esnasında baca etkisi yaptığı uluslararası bazı yangınlarda itfaiye raporları ile kanıtlanmıştır. Ayrıca yine su izolasyonunun bu bölgelerde saha uygulamalarından ayrı olarak iyice irdelenmesi ve devamlılığının sağlanması gerekmektedir.

Dilatasyon profillerinin seçimi yapılırken kaplama yükseklikleri, kaplama cinsleri, köşe detayları çok iyi düşünülmeli yapının kullanım amacı dikkate alınmalıdır. Örneğin bir sanayi yapısında birinci öncelik profilin yük taşıma kapasitesi iken bir sağlık yapısında birinci öncelik hijyen ve kullanım konforu olabilir. Otopark uygulamalarına geçildiğinde ise kauçuk + çelik yada kauçuk + alüminyumdan mamül araç trafiğine uygun ve ses yapmayan modeller seçilebilir.

Tüm tipler seçildikten sonra projenin iş programına uygun olarak kaplamalar yapıldıkça dilatasyon profilleri yerine konulur.

Burada bir önemli konuda, dilatasyon profilinin kotuna getirilmesi sırasında kullanılan yataklama malzemesi ve dilatasyon profilinin ayaklarının zemine bağlanmasında kullanılan ankraj malzemelerinin doğru seçimidir. Ağır yük profillerinde daha çok çelik ve kimyasal dübeller kullanılırken yataklama malzemesi olarak da epoksi harcı yada grout harcı kullanılmaktadır.

Dilatasyon profilleri montajı yapılırken dilatasyon profilinin boşluğa basması engellenmeli ve konsol olarak montaj yapılmamalıdır. Eğer dilatasyon boşluğu seçilen profilin temiz açıklığından fazla ise profil tipi ve açıklığı değiştirilmeli, bir üst ölçü ve açıklığa sahip dilatasyon profili kullanılmalıdır.

Dilatasyon profilleri genel olarak 3 ile 4 metre boylarında üretilir ve fitiller ise 15 – 25 metre boylarında üretilerek fitil devamlılığı sağlanmaktadır.

Dış cephe dilatasyon profillerinde mevsimsel etkiler düşünülerek dilatasyon boyunca her üç metrede bir en az 3 mm boşluk bırakılmalı ve bu sayede sıcak havalarda boyuna ondülasyon önlenmelidir.

Dış cephede kesinlikle PVC esaslı fitiller kullanılmamalıdır. PVC malzeme olarak sıcak ve soğukta uzama ve kısalma yapmakta soğukta sertleşmektedir. Bu yüzden bu tür yerlerde termoplastik esaslı fitiller kullanılmalıdır.

Alüminyum ısıl genleşme kat sayısı C 23 x 10^-6’dır.

Termal değişimlerde genel uzama formülü;

ΔL=L.(T2-T1).C

Burada L : Profil boyu

C: Malzemenin uzama kat sayısı

T₂: Görülen en yüksek sıcaklık

T₁: Görülen en düşük sıcaklık

Bu formülle kışın -5 °C olabilen bir yerde yazın maksimum 37 °C oluyorsa;

ΔL=3000. (37-C-5). 23x10^-6

ΔL=2,89 mm = 3.00 mm bulunur.

Bu makalenin okuyuculara dilatasyon profilleri hakkında genel bir aydınlatıcı metin olması umuduyla ileriki makalemizde daha çok yangına karşı dilatasyon profillerinin korunması ve izolasyon metodlarını paylaşacağız.

Saygılarımızla